Büyük -Küçük Ünlü Uyumu

                            
           

Büyük ve Küçük Ünlü Uyumu Konu Anlatımı

ÜNLÜ UYUMU: Türkçenin köken bakımından Ural-Altay dil ailesinin Altay koluna bağlı, yapı bakımından da sondan eklemeli bir dil olduğunu biliyorsunuz.

Bu dil ailesine bağlı olan Türkçenin en önemli özelliği ünlü uyumudur. Türkçede iki tür ünlü uyumu vardır.

A) Büyük ünlü uyumu:

Dilin durumuna göre ünlülerin kalınlık incelik bakımından uyumudur. Türkçe sözcüklerde ilk hecede kalın ünlü varsa, ondan sonraki hecelerde kalın ünlü; ince ünlü varsa ince ünlü gelir. Bu kurala büyük ünlü uyumu denir. Sözcük köküne eklenen ekler de bu kurala uyar.

“Ağaçlar çiçek açtı.” cümlesinde ilk hecede a kalın ünlüsünden sonra a- a- a kalın ünlüleri; çiçek sözcüğünde ise, i, e ince ünlüleri; açtı sözcüğünde a- ı şeklinde kalın ünlüler gelmektedir. Sözcüklere getirilen ekler de bu kurala uyacağından ağaç-lar, ağaç-ta, ağaç-tan çiçek-ler, çiçek-te, çiçek-ten vb. şeklinde söylenir.

Türkçe olduğu hâlde bu kurala uymayan bazı sözcükler de vardır.

kardeş < karındaş, anne < ana, elma < alma vb. Bu sözcüklerin asılları ünlü uyumuna uyarlar.

Bazı ekler Türkçe sözcüklere eklendiğinde ünlü uyumuna uymaz.

– yor eki : geliyor, biliyor vb.

-mtrak eki : mavimtrak, yeşilimtrak vb.

– ki eki : sabahki, akşamki vb.

-daş eki : dindaş, yoldaş vb.

– leyin eki : sabahleyin, akşamleyin vb.

– iken eki : bakarken, yazarken vb.

Aşağıdaki metni inceleyiniz. Büyük ünlü uyumuna uyan ve uymayan sözcükleri gösteriniz.

Sotiri, portakal sandığını, geceyi geçireceğimiz iki kaya arasına fırlattı. Tekrar Kalafat’a yetişmek üzere kayalara tırmandı. Bir martı, bir nisan akşamında sırtüstü uzanmış, hâlâ ölmeye çalışıyordu. İçimi bir keder yaladı. Yanından ayrılamıyordum. Martının kafasını ellerime almıştım. Bir avuç deniz suyu getirip ağzına damlattım. Şiddetle kafasını salladı. Bir titredi ve öldü.

Yassıada’nın ışıkları yandı. Uzaktan bir taka geçti. Keyfim kaçmış, üzgün, ağlamaklı gibiydim. Canım bir taraftan acı bir türkü söylemek çekiyordu.

Onlar ateşi yakıp topladıkları midyeleri bir teneke üstünde pişirirlerken, ben hâlâ martının yanı başındaydım. Kalafat:

– Ne oluyorsun be, dedi. Şair misin, nesin?

– Martı öldü de… dedim.

– Martı da ölür, dedi. İnsan ölmüyor mu?

Dünyanın yaratılışındaydık şimdi, insanın ilk zamanlarını yaşıyorduk. Onlar avlıyorlardı, ateş yakıyorlardı. Ben martıya ait bir mersiye yazmış, ateşin karşısında okumak üzereydim.

Sait Faik Abasıyanık

B) Küçük ünlü uyumu:

Küçük ünlü uyumu sözcüklerdeki ünlülerin düzlük yuvarlaklık, darlık – genişlik bakımından uyumudur.

1. Türkçe sözcüklerde düz ünlüler (a, e, ı, i) den sonra düz ünlüler gelir.

Düz ünlülerden sonra (a, e, ı, i) yuvarlak ünlüler (o, ö, u, ü) gelmez.

2. Yuvarlak ünlüler (o, ö, u, ü) den sonra;
3. Düz- geniş (a, e) ya da
4. Dar-yuvarlak (u, ü) gelir.

Yani yuvarlak ünlülerden sonra

a) Düz-dar ünlüler (ı, i) ya da

b) Yuvarlak geniş ünlüler (o, ö) gelmez.

Bu kurala küçük ünlü uyumu denir.

Bazı sözcükler Türkçe oldukları hâlde küçük ünlü uyumuna uymazlar.

Armut, çamur, kabuk kavun, avuç, kavuşmak, yağmur vb.

Aşağıdaki metni inceleyiniz. Metinde küçük ünlü uyumuna uyan ve uymayan sözcüklere örnekler gösteriniz.

KIŞ DÜŞÜNCELERİ

Geçti yaz günlerinin güzelliği,
Açık pencereler, damlar, bahçeler..
Her şey ne sıcaktı, her şey ne iyi,
Hatta o karanlık, aysız geceler.

Hani o gezmeler kırda, denizde?
Hani o cümbüşler, sazlar, temmuzda?
Ağustos mehtabı tam üstümüzde,
Kıyılarda neydi o eğlenceler?

Yaşamak, diyordum, yaşamak ne hoş!
Hele hiç gelmese nolurdu bu kış?
Nerde o kahkaha, o ses, o alkış?
Şimdi yerini aldı düşünceler.

Ahmet Kutsi Tecer