Türkçe’nin Gelişimine Katkı Sağlayan Eserler Nelerdir?

Türklerin 10. yüzyıldan itibaren İslamiyet’i kabul etmesiyle birlikte din, dil ve kültür hayatlarında önemli değişiklikler olmuştur. Bu dönemde bilim dili olarak Arapça, edebiyat dili olarak da Farsça kullanılmaya başlanmıştır. Dil ve kültür alanındaki bu etkilenme sonucu Arapça’dan Farsçadan dilimize pek çok sözcük ve kavram girmiştir.

Ancak Türkçe bir taraftan da varlığını sürdürmüştür. Özellikle Karahanlılar döneminde (932-1212) dil ve edebiyatımız açısından önemli sayılan Kutadgu Bilig, Divanü Lügati’t Türk ve Atabetül Hakayık adlı eserler yazılmıştır.

Şimdi bu eserleri görelim:

Kutatgu Bilig: Karahanlılar devrinde 1068 yılında Yusuf Has Hacip tarafından yazılmıştır. Bu eser sonradan eklenen ön söz ve son söz bölüleri dışında 6520 beyitten oluşmaktadır. Arada dörtlüklerle yazılmış çok az sayıda bölümlere de rastlanır.

Eser bir siyasetnamedir. İyi bir devlet yönetiminin olması için yönetim kadrosunda bulunan bey, vezir, sü başı (ordu komutanı), uluğ hacip (baş mabeyinci), kapugçı (teşrifatçı), yalavaç (elçi), topugçı (hizmetçi) gibi her kademedeki görevli kişilerin nasıl olması ve ne gibi nitelikler taşıması gerektiği belirtilir.

Eserde yer yer atasözlerine, deyimlere ve bilgece söylenmiş sözlere yer verilmiştir.

Örnek:

Yarıkın koni tut yanılma özün,
Könül, til kiçig tut, bedütme sözün

“Davranışlarını doğru tut, kendini yanıltma
Gönlünü, dilini küçük (alçak) tut sözünü abartma”

Divanü Lûgati’t Türk: Karahanlılar devrinde Kaşgarlı Mahmut tarafından 1072- 1074 yılları arası yazılmıştır. Yazar, Türkçenin Arapça kadar zengin bir dil olduğunu hatta “Türk dili ile Arap dilinin at başı beraber yürüdüğünü” göstermek amacıyla yazdığını söyler. Kaşgarlı Mahmut kendisi bir hükümdar soyundan olmasına karşın 20 yıl kadar Türklerin yaşadığı bölgeleri dolaşmış, 7500 civarında sözcük derlemiştir. Böylece İslamiyet’ten önceki döneme ait pek çok sayıda koşuk, sagu, sav vb. derlemiştir.

Örnek:

kuz : Kuz tag “Güneş görmeyen dağ, dağın kuz yeri”

beş : Beş, sayıda beş

koş : Herhangi bir şeyin çifti, eşi. Bu sözden alınarak makasa da “koş biçek” denir. “çift bıçak” demektir.

Arguca, şu savda dahi gelmiştir: Korkmuş kişiye koy başı koş körünür “Korkmuş adama koyun başı çift görünür. Bu sav, bir şeyden korkan ve her dakika bir hayal gördüğünde sıçrayan kişi için söylenir.”

Atabetül Hakayık: 12. yüzyılın sonu ile 13. yüzyılın başlarında yaşayan Edip Ahmet tarafından yazılmıştır. Atabetül Hakayık “Hakikatlerin Eşiği” anlamındadır. 484 dizeden oluşan, ahlakî, öğretici tarzda yazılmış manzum bir eserdir. Eserin tamamı dörtlüklerden ve beyitlerden oluşmuştur. Eser, Çağatay lehçesiyle yazılmıştır.

Örnek:

Bilig birle ‘alim yokar yokladı
Biligsilik erni çökerdi kodı
Bilig yin osanma bil ol Hak Resûl
Bilig Çinde erse siz arkang titi.

Âlim (adam) bilgisi ile yukarılara yükselmiş
Bilgisizlik (ise) insanı aşağı çökertmiş.
Bilgiyi ara usanma, bil (ki) Hak Resul
“Bilgi Çin’de (bile) olsa arayınız.” dedi.

Anadolu’da Türkçenin gelişmesi ise şöyle olmuştur:

11-12 ve 13. yüzyıllarda Anadolu’da Anadolu Selçukluları devleti yönetime hakimdi. Bu dönemde devletin resmî dili Farsça idi. Edebiyat ve sanat dili olarak Farsça, bilim dili olarak da medreselerde Arapça öğretiliyordu. Türkçe “avam dili” sayılmakta, bu nedenle de hor görülmekteydi. Aydınlar dahi eserlerini Arapça – Farsça ya da bu dillerin karışımıyla yazıyorlardı. Bu durumdan Kırşehirli Âşık Paşa şöyle yakınmaktaydı.

“Türk diline kimsene bakmaz idi
Türklere hergiz gönül akmaz idi

Türk dahi bilmez idi ol dilleri
İnce yolı ol ulu menzilleri”

Bu koşullar altındaki Türk dilini kurtarmak için Karamanoğlu Mehmet Bey 15 Mayıs 1277 yılında şu tarihi fermanı yayımladı:

“Bugünden sonra divanda, dergahta, mecliste, meydanda Türkçeden başka dil kullanılmayacaktır.”

Bu ferman Türkçenin gelişmesinde, ulusal bilincin yerleşmesinde önemli olmuştur.

Türkçenin gelişimine 12 ve 13. yüzyıllarda Şeyyat Hamza, Ahmet Fakih, Yunus Emre, Hacı Bektaş Veli, Hoca Dehhani, Dede Korkut vb. pek çok yazar ve düşünür katkı sağlamıştır.